ท้าวขูลู – นางอั้ว
เนื้อเฮื่อง
ท้าวขูลู โอรสเจ้าเมืองกาสี และนางอั้วเคี่ยมธิดาเจ้าเมืองกายนคร ทั้งสองเมืองปองดองกันดี ทั้งเจ้าเมืองและมเหสีต่างกะเป็นเสี่ยวฮักแพงกัน ละเคยให้คำมั่นไว้ว่า คันมีลูกซายลูกสาวฝ่ายใด๋กะซ่างจะสิให้เป็นดองกัน ทั้งท้าวขูลูและนางอั้วเคี่ยมเกิดปีเดียวกัน จนว่าใหญ่มานางอั้วเคี่ยมหน้าตางามหลาย ส่าไปฮอดเมืองขุนลางผู้เป็นขอมภูขาก่ำ
บัดนี้ท้าวขูลูใหญ่เติบกะอยากสิมีเมีย กะเลยลาแม่ไปเลาะเมืองกายนคร เอาเครื่องบรรณาการมาเยี่ยมยามเจ้าเมืองพร้อม ท้าวขูลูได้พ้อนางอั้วเคี่ยมกะเกิดฮักกัน ท้าวขูลูประทับอยู่ที่เมืองกายนครได้จั๊กหน่อย จั่งขอลานางอั้วเคี่ยมเมือเมือง แล้วสิส่งผู้เฒ่ามาขอภายลุน
ขุนลางได้ยินคำส่าว่านางอั้วเคี่ยมมีความงามกะเกิดความฮัก กะเลยส่งผู้เฒ่ามาขอนางอั้วเคี่ยม พระมารดานางอั้วเคี่ยมฮับคำ ย้อนว่านางนั้นบ่ถืกกับแม่ท้าวขูลู แต่ตอนนางท้องนางอั้วเคี่ยมนางได้ไปเลาะสวนอุทยานของเมืองกาสี คันเห็นหมากเกี้ยงในสวนอุทยานนางกะอยากกินนำแนวคนแพ้ท้อง แต่มารดาท้าวขูลูบ่ให้ อ้างว่าหมากเกี้ยงยังเหิ่มๆอยู่ นางน้อยใจและกะเคียดหลาย กะเลยตัดขาดจากความเป็นเสี่ยวฮักกัน นางอั้วเคี่ยมได้ฮู้ว่ามารดาฮับคำขอของขุนลาง นางก็เสียใจและบ่ยอมฮับ นางว่าขุนลางเป็นคนบ่อยู่ในฮีตในคอง บ่นับถือพระธรรม แต่ในที่สุดมารดาก็สั่งแม่สื่อไปว่ายอมฮับคำขอของขุนลาง
ทางท้าวขูลูบอกบิดามารดามาขอนางอั้วเคี่ยม คันแม่สื่อของท้าวขูลูเอาสินสอดมาขอ เทือทำอิดมารดาของนางอั้วเคี่ยมบ่ยอมตกลง อ้างว่าตกลงกับทางขุนลางไว้ก่อนแล้ว ท้าวขูลูกะเลยขอให้บิดาส่งแม่สื่อไปสู่ขอนางอั้วเคี่ยมอีกเทือ แล้วกะอ้างคำมั่นที่ว่าไว้สมัยเป็นเสี่ยวกัน เทือนี้พระมารดาท้าวขูลูมานำ แล้วกะเว้าทวงคำมั่นที่เคยว่าจะให้ลูกสาวซายเป็นดองกัน แต่มารดานางอั้วเคี่ยมเว้าไปเถิงแนวเคียดเคียง ตั้งแต่เจ้าของขอหมากเกี้ยงกินเทือนั้น แล้วขอคืนคำมั่นทั้งเหมิด
ในที่สุดกะตกลงกันว่าสิเฮ็ดพิธีเสี่ยงสายแนนว่าเป็นคู่กันบ่ กะฮู้ว่าทั้งคู่เป็นคู่กันแต่ต้องตายจากกัน ทางขุนลางกะส่งคนมาเทียวถามมื่อดอง คันข่าวมื่อดองเถิงหูอั้วเคี่ยม เฮ็ดให้นางเสียใจแฮง นางกะเลยสั่งควมทาสาไปเอิ้นท้าวขูลูมาพ้อนาง ทางมารดานางอั้วเคี่ยมฮู้ว่า ธิดาหลอยพ้อกับท้าวขูลูอยู่สวนอุทยาน นางเคียดหลาย เลยป้อยว่านางอั้วเคี่ยมว่าไปเล่นชู้ นางเสียใจคัก กะเลยผูกกคอตายอยู่อุทยาน คันควมไปฮอดหูเจ้าเมืองและพระมารดาต่างกะเสียพระทัยหลาย กะเอาพระศพเข้าเมืองบำเพ็ญกุศล ขุนลางกะถืกธรณีสูบตาย คันท้าวขูลู ฮู้การตายของนางอั้วเคี่ยมกะเสียใจ เอามีดแทงคอเจ้าของตาย
ตัวละคร ท้าวขูลู ผู้มีบุญญาธิการ เป็นผู้ที่มีความซื่อสัตย์ต่อคนรัก
นางอั้วเคี่ยม เป็นหญิงงามเรียบร้อยสมเป็นราชธิดาของกษัตริย์
ขุนลาง พระยาขอมที่ใจเด็ดเดี่ยว กล้าหาญ
ต้นฉบับ นายปรีชา พิณทอง ได้ถอดจากอักษรตัวธรรมมาเป็นอักษรไทย พิมพ์เผยแพร่เมื่อ พ.ศ.๒๕๒๔ ในคำนำกล่าวว่าได้ต้นฉบับใบลานมาจากวัดน้ำคำแดง ต.เตย อ.ม่วงสามสิบ จ.อุบลราชธานี เป็นอักษรตัวธรรม ๔ ผูก (จบเรื่อง) จากการพิจารณาแล้ว น่าจะเป็นต้นฉบับที่ใช้เทศน์ แม้ว่าเนื้อเรื่องจะเป็นนิทานประโลมโลกก็ตาม แต่กวีได้เน้นไว้ตอนท้ายเรื่องว่าเป็นชาดก
พุทธศาสนาและความเชื่อหรือประเพณี พิธีเสี่ยงสายแนน ที่อยู่ในเรื่องท้าวขูลู นางอั้ว เป็นพิธีเสี่ยงหาเนื้อคู่ ซึ่งเป็นความเชื่อโบราณของชาวอีสาน
บัดนี้เฮาจักมาขอเหล้น สานแนนเต้าข่วง
ใช้แม่หม้อน เมือสิ้งเบิ่งแนน
คันว่าแนนสองเกี้ยว ขอแปลงเป็นคู่
คันบ่ได้ แสนมื้อซิค่อยโอม ฮักเอย
