ก่องข้าวน้อยฆ่าแม่
เนื้อเฮื่อง
อตีตากาลดนมาแล้ว มีครัวหนึ่งเฮ็ดเปิงเฮือนอยู่แคมถ่ง คนครัวเดียวกันยังอยู่ ๒ คน คือแม่กับลูกซายคำแพง สองแม่ลูกมีเฮ็ดนา ฐานะพออยู่พอเซานำแนวไทบ้านเขตคามบ้านนอก ฮอดยามเฮ็ดนา ลูกซายกะออกจากบ้านไปไถนาแต่เซ้าซุมื่อ ทางแม่สิตื่ก่อน มาเฮ็ดกับข้าวไปสู่ลูกซายอยู่ถ่งนา แล้วแม่กะเฮ็ดจั่งซี่ซุมื่อคือกัน สองแม่ลูกอยู่นำกันอย่างปกติสุข
จนมาฮอดมื่อหนึ่ง ลูกซายกะออกไปไถนาคือซุมื่อ ทางแม่กะตื่นแต่เซ้าคือเก่า แล้วเข้าบ่อนคัวกินเฮ็ดกับข้าวอย่างตั้งใจ แต่มื่อนี้เฮ็ดกับข้าวไว้เป็นสองพา พาหนึ่งสิเฮ็ดไปจังหันพระ อีกพาหนึ่งสิเอาไปสู่ลูกซายกินอยู่ถ่งนา คันฮอดยามแล้ว แม่กะเอาข้าวไปจังหันพระก่อน แต่มื่อนั้นเป็นวันศีล วันโกน กะสิมีพีธีกรรมหลาย ซั่วสิแล้วกะดนเติบ คันจังหันพระเสร็จแล้ว แม่กะฟ่าวย่างเมือเฮือนไปเอากับข้าวไปให้ลูกซายอยู่ถ่งนาทันที ทางลูกซายถ่าอยู่ในถ่งนา กะเง้อกะงวกหาแม่ดุ๊ ๆ บ่เห็นแม่มาจักเทื่อ ใจอยู่บ่สุขย้อนว่าหิวข้าวแฮง
จนแม่มาฮอด เพิ่นเว้ากับลูกชายว่า มื่อนี้แม่มาสวย ค่อมว่าแม่ไปเฮ็ดบุญอยู่วัด คันเห็นก่องข้าวในมือแม่ ย้อนว่าหิวหลายจนตาฟาง กะเห็นว่าก่องข้าวมันน้อยโพด เบิ่งทรงข้าวปลาสิบ่พอกิน ลูกซายสูนแฮงจับเอาแอกตีแม่จนแม่บ่ตีง คันเซาสูนแล้ว กะนั่งลงกินข้าว จนว่าอิ่มแอ้แล่ แต่ผากฏว่าข้าวอยู่ก่องข้าวกะทันได้เหมิด หัวกะคึดได้ว่าบ่น่าตีแม่เลน จั่งฟ่าวไปเกี่ยตะกองแม่ขึ้นมา แต่อนิจจา แม่บังเกิดเกล้าบ่หันใจแล้ว ลูกซายฮู้สึกเสียใจแฮงย้อนเจ้าของเฮ็ดแม่ตาย อันผู้เฮ็ดบาปซั่วช้าฆ่าแม่ (มาตุฆาต) นี้นับเป็นบาปที่สุด ฮอดว่าห้ามขึ้นสวรรค์ ห้ามฮอดนิพพาน เพิ่นสำนึกในควมผิดและบาปกรรม กะเลยไปมอบโตกับเจ้าเมือง ยอมฮับสารภาพผิด แล้วขอบวช เจ้าเมืองกะอนุญาตให้บวชได้ ภายลุนบวชเป็นภิกษุแล้ว กะปฏิบัติโตนำพระธรรมวินัยอย่างดี บ่มีศีลขาด หมั่นเจริญเมตตาภาวนา อุทิศบุญกุศลให้แม่ ย้อนว่าเป็นพระดี หมั่นในพระวินัย ซาวบ้านกะให้ควมเลื่อมใสศรัทธา ควมฮอดหูเจ้าเมือง กะได้ถวายตาดคำหลือฟอยคำให้ แล้วกะเอิ้นบ้านนั้นว่า บ้านตาดทอง แล้วพระฮูปนี้กะสร้างพระธาตุเจดีย์ขึ้นมา เป็นอนุสรณ์แก่โยมมารดา มีซาวบ้านมาซ่อยกันสร้าง จนได้พระธาตุเจดีย์สูงส่ำลำตาลต้นหนึ่ง แล้วเอิ้นว่า พระธาตุก่องข้าวน้อยฆ่าแม่ หรือ พระธาตุก่องข้าวน้อย อยู่บ้านตาดทอง จ.ยโสธร
ตัวละคร แม่ ที่รักลูกชายมาก
ลูกชาย ผู้ขาดสติเมื่อมีความโมโห ทำร้ายแม่ตนเองจนถึงแก่ชีวิต
ต้นฉบับ ธวัช ปุณโณทก เรียบเรียงไว้ในหนังสือวรรณกรรมภาคอีสาน เพื่อเป็นเอกสารประกอบการเรียนการสอนของภาควิชาภาษาไทยและภาษาตะวันออก คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามคำแหง
พุทธศาสนาและความเชื่อหรือประเพณี นิทานเรื่องนี้สอนเรื่อง สติ ความโกรธ โมโห โมโหหิวนี้โทษร้ายแรงมาก เมื่อบุคคลตกอยู่ในภาวะโมโหหิว สามารถทำสิ่งชั่วร้ายใด ๆ ได้ง่ายมาก ตรงกับพุทธสุภาษิตให้รู้ว่า กุทโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ คนโกรธย่อมมองไม่เห็นธรรมะ จึงอย่าให้ความโกรธเข้ามาครอบงำจิตใจ
“โมโหหิว” นี้โทษร้ายแรงมาก
เมื่อบุคคลตกอยู่ในภาวะ “โมโหหิว”
สามารถทำสิ่งชั่วร้ายใด ๆ ได้ง่ายมาก
