จำปาสี่ต้น
เนื้อเฮื่อง
ณ เมืองจักขิน อันก้วงใหญ่ไพศาลและจำเริญเฮืองฮุ่ง ซาวเมืองซุคนอยู่โฮมกันสุขซำบายดี มีท้าวจักขินเป็นกษัตริย์ครองเมือง มีพระนางแก้วเทวีเป็นพระมเหสี และมีพระธิดาซื่อ ปทุมา เป็นผู้มีโสมงามเกินกั่วแม่ญิงใด
มื่อหนึ่ง แนวบ่ดีกะเกิดขึ้นกับซาวเมืองจักขิน ค่อมว่าพญาฮุ้ง (พญาเอี่ยว) สองตัวผัวเมียมาจับประซาซนกิน แล้วว่ากับซาวเมืองซุคนว่าอีก ๗ มื่อ สิมากินคนให้เหมิดเมือง เฮ็ดให้ท้าวจักขินต้องเอิ้นเสนาอำมาตย์มาซ่อยให้อย่างไว ย้อนว่าสิป่าวฮ้องหาผู้แก้วก้ามาผาบนกยักษ์เทิงสองโต ไผกะซ่างที่เฮ็ดสำเร็จ ท้าวจักขินสิยกเมืองให้ครอง แต่ว่าผ่านไปแล้ว ๓ มื่อกะยังบ่มีผู้ใด๋อาสามาผาบนกยักษ์ ย้อนห่วงควมปอดไพ เจ้าเมืองเหมิดทางสู้กะเลยเอานางปทุมาไปเสี่ยงไว้ในกลองในพระราชวัง ในที่สุดฮุ่งใหญ่กะจับคนกินเหมิด
ว่าไปฮอดท้าวจุลนีแห่งปัญจานคร ได้ออกล่าสัตว์แล้วหลงเข้าไปในเมืองจักขิน กะเห็นเป็นเมืองฮ้าง มีแต่ซากกระดูกกองอากลาก เลยไปตีกลองเอิ้นคนออกมานำเสียงกลอง กะได้ยินเสียงนางปทุมาฮ้องออกมาแต่ในกลอง เลยเอานางออกมา จังซั่นนางจั่งมีอีกซื่อว่านางคำกลอง ท้าวจุลนีเลยได้นางเป็นมเหสีคนที่สองต่อจากนางอัคคี คันนางปทุมาท้องกะได้ประสูติพระโอรส ๔ องค์ นางอัคคีเอาผ้าผูกตา แล้วเอาลูกหมามาเปลี่ยน เทิงใส่ควมนางว่า เป็นซู้กับหมา ท้าวจุลนีกะเลยไลนางออกจากเมืองไปเป็นคนเลี้ยงหมู ทุกข์แฮงเทิงกายเทิงใจ ทางกุมารสี่องค์ถืกนางอัคคีจับใส่ไหลอยน้ำไปคาอยู่สวนดอกไม้ ย่าจำสวนพ้อกะเอาศพทั้งสี่กุมารไปเผา หม่องกองฟอนที่เผานั้นเกิดต้นจำปาขึ้นสี่ต้น นางอัคคีสืบเสาะฮู้เรื่องอีก กะให้เสนามาหย่องถิ่มแล้วให้ลอยน้ำไป จำปาเทิงสี่ต้นลอยไปฮอดอาศรมพระฤๅษี พระฤๅษีซุบซีวิตให้ฟื้นเป็นมนุษย์คือเก่าแล้วสอนาคมต่างๆ ให้ กุมารเทิงสี่คนกะไปสู้ซนะยักษ์มารและมนุษย์ ได้เมืองขึ้นมาหลาย
แล้วทีนี้กะเมือมาหาย่าจำสวน แล้วออกท่องนำหามารดาจนพ้อกัน เลยเว้าเรื่องทังเหมิดสู่แม่ฟัง คันฮู้ว่ากุมารทั้ง ๔ องค์เป็นลูกเจ้าของกะดีใจหลาย แล้วแล้ว แม่ลูก ๕ คน กะไปเข้าเฝ้าท้าวจุลนี กุมารได้ทูลความจริงทั้งหมดให้เพิ่นฮู้ ท้าวจุลนีกะดีใจว่าลูกเจ้าของบ่แม่นลูกหมาคือแนวนางอัคคีว่า เลยให้กุมารทั้งสี่ขึ้นครองราชย์สมบัติต่อจากเจ้าของ ทางนางอัคคีถืกลงโทษให้เป็นทาสเลี้ยงหมูซดใซ้กรรม
ตัวละคร ท้าวจุลนี กษัตริย์ที่มีความกล้าหาญ แต่หูเบา เชื่อคำคนง่าย
นางปทุมา พระธิดาที่มีกรรม ต้องพลัดพรากจากบิดมารดา โชคดีที่ท้าวจุลนีช่วยไว้ แต่ก็ต้องมาโดยใส่ร้ายจนถูกเนรเทศออกจากเมือง
นางอัคคี มเหสีใหญ่ของท้าวจุลละนี มีนิสัยขี้อิจฉาริษยา
กุมารทั้งสี่ มีความกล้าหาญ กตัญญูต่อบุพการีของตน
ต้นฉบับ เรื่อง จำปาสี่ต้น ฉบับถอดความจากอักษรธรรมเป็นอักษรไทยปัจจุบัน เรียบเรียงโดย พระอริยานุวัตร (อารีย์ เขมจารี)
ธวัช ปุณโณทก เรียบเรียงไว้ในหนังสือ วรรณกรรมภาคอีสาน เพื่อเป็นสื่อการเรียนการสอนของภาควิชาภาษาไทยและภาษาตะวันออก คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามคำแหง
ต้นฉบับภาษาลาวชื่อหนังสือ จำปาสี่ต้น เรียบเรียงโดย คณะกรรมการวิทยาศาสตร์สังคม สถาบันค้นคว้าศิลปะวรรณคดีภาษาศาสตร์ เผยแพร่เมื่อปี ค.ศ. ๑๙๙๒
พุทธศาสนาและความเชื่อหรือประเพณี วรรณกรรมเรื่องจำปาสี่ต้น ให้คติเรื่องกรรมที่เกิดจากการกระทำ หรือ วิบากกรรม คือ ถ้ากระทำความดีก็ได้ดี ถ้ากระทำความชั่วก็ได้ชั่ว
ค้อมว่าสองกล่าวแล้วย้ายย่างลงเฮือน ก็จึ่งเถิงกองฟอนลูกตนมิซ้า
ก็บ่เห็นดูกแท้ทั้งถ่านไฟเผา เห็นแต่ฮอยกองฟอนแผ่นดินดูแห้ม
ก็จึ่งหลิงเห็นต้นจำปาทั้งสี่ เกิดออกตั้งแทนไว้ที่เผา
ก็หากดูงามล้นเป็นใบซ่อนกาบ ง่าก่องค้อมใบซ้อยซื่นงาม
