ท้าวอุ่นงัวทอง (งัวคำ)
เนื้อเฮื่อง
จักกล่าวเถิงฝ่ายเบื้องพระโพธิสัตว์เสวยซาติเป็นงัวใหญ่ เอิ้นว่า งัวคำ เป็นสัตว์เลี้ยงของนายพรานป่า ผู้เลี้ยงงัวคำนี้ ซื่อว่า ท้าวอุ่นหล้า ผู้เป็นลูกซายของนายพรานป่า บ่ดนนานต่อมา พรานป่าได้ผีปอบมาเป็นเมียคนที่สอง ต่อมานางผีปอบนี้จะเลยจับเอาแม่ของท้าวอุ่นหล้ากิน งัวคำเลยพาท้าวอุ่นหล้าหนีไปอยู่หม่องใหม่ ซ่วงการเดินทางได้ซ่อยงูซวงสู้กับพญานาค ได้ซัยซะนะมา ท้าวอุ่นหล้าเลยพานางงัวคำไปขออยู่นำย่าจำสวน ผู้เพิ่นเป็นคนเฝ้าสวน ในกษัตริย์ ท้าวอุ่นหล้าเลยเที่ยวไปพนันซนงัวแล้วจั่งได้ข้าวห่อมาอยู่มากิน หลานเจ้าเมืองกะเอางัวมาซน แต่กะแพ้ท้าวงัวคำ เฮ็ดให้เจ้าเมืองเคียดอย่างคัก เลยสั่งให้ท้าวงัวคำนี้ไปฮบกับปลิงใหญ่ที่เจ้าเมืองเลี้ยงไว้ ท้าวงัวคำฮบกับปลิงใหญ่จนตาย เลยไปเกิดเป็นเทพบุตรอยู่เทิงสวรรค์ซั้นฟ้า แล้วกะถ่าซ่อยท้าวอุ่นหล้าให้ฮอดพ้นจากการจองเวรกรรมของเจ้าเมืองอยู่เสมอ
มาฮอดมื้อหนึ่งเจ้าเมืองทำท่าให้ถางป่าดงกว้างให้แล้วภายในมื้อเดียว เทพบุตรงัวคำกะลงมาซ่อยแล้วทันเวลา ต่อมาเจ้าเมืองกะใหห้ท้าวอุ่นหล้าแปงธาตุก่อเจดีย์ สะพานเงิน สะพานคำกลางน้ำ เทพบุตรกะลงมาซ่อย พอแต่แล้เจ้าเมืองกะเลยไปยืนอยู่เทิงสะพาน สะพานนั้นเกิดหักลงเจ้าเมืองจมน้ำตาย ซาวเมืองเลยพากันเซิญท้าวอุ่นขึ้นตั่งนั่งครองเมืองต่อมา พอแต่ท้าวอุ่นได้เป็นพ่อพระยาเมืองแล้วกะบ่เคยลืมบุญคุณบิดาของตน เลยขอฮ้องให้เทวดาแลพญาครุฑไปฮับพระบิดามาอยู่นำ เลยอยู่ซุ่มกินเย็นสืบมา
ตัวละคร ท้าววัวทอง พระโพธิสัตว์เสวยชาติมาเกิดเป็นวัว มีความซื่อสัตย์และรักเจ้าของ
ท้าวอุ่นหล้า เจ้าของวัวทอง มีความเพียร กตัญญูรู้คุณบิดามารดา
ต้นฉบับ พระครูสุเทพสารคุณ และ พ่อใหญ่ยนต์ คำพิทุม ได้ปริวรรตไว้ ในโครงการ “ปริวรรตอักษรธรรม” (อักษรพื้นเมืองอีสาน) อยู่ที่มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขตขอนแก่น
พุทธศาสนาและความเชื่อหรือประเพณี นิทานเรื่องท้าวอุ่นวัวทอง (หรือท้าวอุ่นงัวทอง) ให้คติเรื่อง ความกตัญญูรู้คุณ เมื่อมีความกตัญญูต่อบุพการีหรือผู้มีพระคุณ ซึ่งเป็นการสร้างบุญ จะทำสิ่งใดก็จะราบรื่น ประสบผลสำเร็จได้เสมอ
ท้าวก็แล่นล่วงห้องลงแล้วขี่ปีน ท้าวก็ปีนขึ้นก้น แล้วเลยซูดลงคอ
สองมือจับบายเคาส่งไปคือช้าง พอคราวแล้วปีนลงหัวทางหน้าผาก
ลงสู่พื้น ดินแล้วซ้ำขี่คอ จึ่งได้ชื่อเจ้าว่าท้าวอุ่นงัวทอง
