เนื้อเฮื่อง

   เนื้อเรื่องของสมาสสงสารนี้แบ่งออกเป็น ๔ ตอน ได้แก่

 

   ตอนต้นอ้างเอาคุณพระพุทธเจ้า เน้นพระกรุณาคุณที่พยายามบอกทางนิพพานมวลมนุษย์ทั้งหลาย หลังจากนั้นสอนให้มนุษย์ยึดมั่นในศีล ๕ ศีล ๘ เน้นเฮ็ดบุญเฮ็ดทาน เพื่อให้ผลบุญนำสนองชาติหน้า จากนั้น พรรณนาผู้ประพฤติผิดศีลสิได้เสวยทุกขเวทนาอยู่ในนรก สับกันไปกับการสอนให้ประพฤติชอบ ตามหลักธรรมของศาสนา

​

                     สงสารเอยจงพากันรักษาศีลห้า     อย่าปองฆ่าฝูงหมู่สัตตา

ให้เมตตาเขาฝูงสัตว์น้อยใหญ่                            โผดค้อยค้อยจงดีนา

 

   ตอนสองเว้าฮอดความสุขในนิพพาน กวีจินตนาการเมืองนิพพานคือจั่งเมืองพระศรีอาริย์  เว้าฮอดประชากรในเมือง ความสุข ความสะดวกสบายที่ประชากรได้รับในเมืองนิพพาน จั่งมีต้นกัลปพฤกษ์ ประชากรอยู่ในศีลธรรม ทั้งได้บอกวิธีไปสู่เมืองนิพพาน คือให้ฟ้าวเฮ็ดทาน ยึดมั่นในศีล ๕ ศีล ๑๐ อย่าหลงละเลิงในอบายมุขทั้งหลาย

​

                     ผาสารทสูงมีหลายถ้าน              เสตสัตรสี่ด้านรุ่งเรืองงาม

            กางทุงชัยปักช่อน้อย                          ลมพัดสร้อยควีมากมาย

            ผาสารทคำหลานเสาแก้ว                     ประดับแล้วรุ่งเรืองงาม

            พิดานคำประดับแล้ว                          กาบแก้วหุ้มโลมคำ

            ใบสีสายข่อยห้อย                             ดอกดวงย้อยอ้ากาบผายใบ

            ดอกบัวไขเผยผายกาบอ้า                     เสตสัตรช่อฟ้า

            ประดับอาสน์คานคำ                          หลังทั้งกลางบุซอดขึ้น

            เป็นแผ่นพื้นหลายแซง                        ขาวเขียวแดงก่ายแก้ว    

 

   ตอนสามให้สังฮอมในตัณหากามคุณทั้งหลาย ย้อนว่าสิเฮ็ดให้ไปตกนรก ให้พยายามสละโลกียวิสัยให้หมด ความรักโลกีย์บ่มีแก่นสาร พยายามชี้ให้เห็นอนิจจัง ทุกขา และอนัตตา ในการหลงอยู่ในโลกียสุข มีสมบัติ ลูกเมีย ข้าทาส มวลหมู่นี้เอาติดตัวไปนำบ่ได้ดอก นอกจากบุณบารมีเท่านั้น

                     สงสารเอยตัณหารักลูกนี้            เหมือนดั่งเชือกผูกคอ

            ตัณหารักเมียเหมือนดั่งปอผูกศอก            ตัณหารักลูกข้าวของเหมือนดังปลอกสุบตีน

 

   ตอนสุดท้ายเว้าฮอดบุญคุณพ่อแม่บุพการี ให้ลูกหลานเฮ็ดบุญเฮ็ดกุศลไปให้ เปรียบคือสำเภาสิพาไปสู่เมืองนิพพานเปิดประตูรับอยู่ทุกยาม

​

ตัวละคร   ไม่มีตัวละคร  เนื้อเรื่องทั้งหมดเป็นโอวาทสั่งสอนตลอดทั้งเรื่อง

 

ต้นฉบับ     ในหนังสือวรรณกรรมท้องถิ่น ของ ธวัช ปุญโณทก กล่าวไว้ว่า “เนื้อเรื่องประพันธ์เป็นกาบอีสาน มีจำนวน ๑ ผูก เขียนจารด้วยอักษรตัวธรรม” โดยไม่บ่งบอกว่าต้นฉบับนี้อยู่ที่ใด และได้กล่าวอีกว่าเรื่องสมาสสงสารนี้น่าได้แนวคิดมาจาก สํสารสมาสปกรณํ รวมอยู่ในคัมภีร์ประมวนสังสารวัฏ เป็นธรรมเนียมปกรณ์ที่สอนประชาชนชายหญิงให้สังวรในศีลในทาน  และหลักธรรมของพุทธศาสนา

​

พุทธศาสนาและความเชื่อหรือประเพณี    เรื่องสมาสสงสารส่วนใหญ่เป็นปรัชญาทางพระพุทธศาสนาแบบทฤษฎีหลักธรรม กล่าวคือ ไม่ลุ่มหลงในอยู่ในโลกีย์ ละกิเลสตัณหาทั้งปวง  มุ่งสู่โลกุตระอันเป็นความสุขที่แท้จริง